Menopauza

dr n. med. Grażyna Rubersz-Adamska
dr n. med. Grzegorz Surkont 
 
Łódź. 1996
 

Spis treści

  • Przedmowa
  • Wprowadzenie
    1. O czym każda kobieta wiedzieć powinna
    2. Menopauza
    3. Osteoporoza
    4. Hormonalna terapia zastępcza
    5. Piersi
    6. Nowotwory
    7. Inne choroby
    8. Antykoncepcja
    9. Inne często zadawane pytania
    10. Uwagi końcowe

 

Przedmowa

Hormonalna terapia zastępcza znajduje w naszym kraju coraz większą grupę zwolenników. Napływ informacji, zazwyczaj optymistycznych, na temat dobroczynnego wpływu hormonów na ustrój kobiety spowodował duże zainteresowanie tym sposobem leczenia. Z drugiej strony pojawiają się, choć sporadycznie, doniesienia o niekorzystnym wpływie hormonów.
Z tych to powodów udostępnienie szerokiej rzeszy kobiet wyczerpujących informacji na temat menopauzy oraz hormonalnej terapii zastępczej jest ze wszech miar uzasadnione. Jestem przekonany, że wydawnictwo pod tytułem "Menopauza" zainteresuje kobiety nie tylko w wieku okołomenopauzalnym i znajdzie swoje miejsce w wielu domowych bibliotekach. Stanowić również będzie interesującą pozycję dla lekarzy różnych specjalności.
prof. dr hab. n. med. Wacław Dec
dyrektor Instytutu Ginekologii i Położnictwa
Akademii Medycznej w Łodzi

Wprowadzenie

Skoro menopauza jest stanem naturalnym, skąd wziął się problem? Dlaczego, zwłaszcza w ostatnich latach sprawy przekwitania kobiet i ich leczenia znajdują się w centrum zainteresowania lekarzy oraz osób odpowiedzialnych za organizację i finansowanie służby zdrowia na całym świecie? Wprawdzie objawy menopauzy, zwane objawami wypadowymi, najczęściej ustępują po kilku latach od ostatniej miesiączki, ale skutki braku hormonów nasilają się do końca życia.
 
Kobiety żyją coraz dłużej i dlatego kłopoty zdrowotne związane z menopauzą dotyczą coraz większej liczby osób. Staje się to dużym problemem społecznym i finansowym, nawet w najbogatszych krajach świata. Na przestrzeni ostatnich stu pięćdziesięciu lat średni czas życia kobiety w Polsce wydłużył się znacznie -w 1850 roku wynosił 40 lat, obecnie -76 lat. Natomiast wiek wystąpienia menopauzy nie uległ zmianie. W związku z tym, około 1/3-1/2 życia kobiety przypada na okres pomenopauzalny. Tak więc, nie leczona kobieta cierpi z powodu chorób pojawiających się w jej organizmie w efekcie zmian hormonalnych. Przed 150 laty większość kobiet nie dożywała tych problemów. Kobiety umierały przed menopauzą lub wkrótce po zakończeniu miesiączkowania. Jeszcze przed około 30 laty uważano, że przekwitanie to okres niepożądanycn zmian w funkcjonowaniu organizmu kobiety, przed którymi nie można się ustrzec. Współczesna medycyna nadal nie potrafi wydłużyć okresu aktywności hormonalnej jajników. Daje jednak możliwość wyrównania niedoborów hormonalnych okresu przekwitania i tym samym zapobiegania objawom i chorobom okresu menopauzy.
 
Pamiętajmy!!! Nie trzeba się obawiać kłopotów związanych z przekwitaniem. Osiągnięcia obecnej medycyny pomagają kobiecie przejść przez ten okres w sposób komfortowy i cieszyć się pełnią życia również w tym okresie.
 

I. o czym każda kobieta wiedzieć powinna.

1. Jak to się dzieje, że kobieta miesiączkuje?
Wynika to z gry hormonów: estrogenów i progesteronu. W pierwszej połowie cyklu (od 1 do 14 dnia) estrogeny powodują zmiany przygotowujące organizm do zapłodnienia. Owulacja następuje w połowie cyklu -około 14 dnia. Po tym czasie oprócz estrogenów projukowany jest również progesteron. W ostatnich dniach cyklu, w wyniku zaprzestania produkcji obydwu hormonów, dochodzi do złuszczenia błony śluzowej macicy, w wyniku czego występuje krwawienie miesiączkowe.
 
2. Na czym polega praca jajników?
Hormony produkowane przez jajniki spełniają szereg funkcji w organiźmie kobiety. Niewiele jest części ciała, których praca nie zależałaby od hormonów. Wystarczy porównać wygląd dziewczynki i kobiety -różnice wynikają z rozwoju organizmu odbywającego się pod wpływem hormonów. Dziewczynki z zaburzonym wydzielaniem hormonów nie osiągają wyglądu kobiety, o ile nie zostaną poddane kuracji hormonalnej.
Wiele kobiet na pewno zwróciło uwagę na zmianę nastroju i samopoczucia w trakcie cyklu. To również dzieje się za sprawą hormonów.
Nieprawidłowa funkcja hormonów wpływa na zaburzenia miesiączkowania (nieregularne cykle, zbyt krótkie lub zbyt długie miesiączki, nadmiernie obfite lub skąpe krwawienia itp.), na samopoczucie (np. objawy zdenerwowania, napięcie i bolesność sutków przed miesiączką), na wygląd i budowę ciała (nieprawidłowy rozwój piersi, macicy, pochwy, skłonność do trądzika, nadmierne owłosienie), na zdrowie (np. zwiększone ryzyko nowotworów, osteoporozy, chorób serca, kłopoty z zajściem w ciążę). Te i inne problemy możemy i powinniśmy leczyć w każdym wieku, zarówno u młodych dziewcząt, u kobiet w wieku rozrodczym, jak i w okresie przekwitania.
 
3. Czy nieprawidłowa produkcja estrogenów i progesteronu może wpłynąć na zdrowie młodej kobiety?
Tak. Przykładem tego są trudności z zajściem w ciążę, trądzik, nadmierne owłosienie lub łysienie, uczucie napięcia lub zdenerwowania występujące przed miesiączką.
 
4. Czy zaburzenia te możemy leczyć?
Tak. Poprzez zastosowanie odpowiednich leków hormonalnych uzyskujemy znaczną poprawę lub wyleczenie.
 

II. Menopauza

1.Co to jest menopauza?
Ściśle mówiąc menopauza to ostatnie krwawienie miesiączkowe, po którym występuje co najmniej roczny okres braku miesiączki. Większość kobiet i wielu lekarzy używa tego słowa dla określenia okresu przejściowego obejmującego kilka lat przed i po ostatniej miesiączce. To określenie jest równoznaczne z przekwitaniem i klimakterium.
 
2. Dlaczego pojawia się menopauza?
Jest ona wynikiem niewystarczającej produkcji hormonów przez jajniki. Rzadko zaburzenia te pojawiają się nagle. Od około 35 roku życia następuje bardzo powolny i stopniowy proces zmniejszania produkcji hormonów jajnikowych: estrogenów i progesteronu. Przy znacznym niedoborze hormonów kobiety przestają miesiączkować.
 
3. Jakie są objawy zbliżania się ostatniej miesiączki?
Cykle miesiączkowe skracają się, a następnie wydłużają, często stają się nie regularne. Krwawienia są krótsze lub dłuższe. Stan hormonalny tego okresu sprzyja powstawaniu i powiększaniu się mięśniaków, pojawianiu się rozrostów błony śluzowej wyściełającej jamę macicy (endometrium). Zanim wystąpi ostatnia miesiączka, coraz niższe poziomy hormonów wpływają w niekorzystny sposób na różne funkcje organizmu. Może się to objawiać rozdrażnieniem, uczuciem zmęczenia, zaburzeniami koncentracji, osłabieniem libido, obrzmieniem i bolesnością piersi. Niekiedy jeszcze przed ostatnią miesiączką występują uderzenia gorąca i poty nocne.
Zakończenie miesiączkowania jest tylko kolejnym etapem procesu zmniejszania się poziomu hormonów.
 
4. Kiedy występuje ostatnia miesiączka w życiu?
Przeciętnie około 51 roku życia. Może jednak wystąpić znacznie wcześniej, nawet przed 40 rokiem życia, lub później -po 55 roku życia. Ustanie miesiączkowania może też mieć związek z przebytymi operacjami narządu rodnego.
 
5. Czy menopauza jest chorobą?
Menopauza nie jest chorobą, ale niskie poziomy hormonów występujące w okresie okołomenopauzalnym przyczyniają się do powstania chorób oraz do pogorszenia jakości życia.
 
6. Jakie dolegliwości mogą towarzyszyć menopauzie?
 

Wczesne objawy menopauzy

A. objawy naczynioruchowe:
1. uderzenia gorąca
2. nocne poty
3. zaburzenia snu
 
B. objawy psychiczne
1 .trudności z zasypianiem
2. uczucie zmęczenia
3. lęki i depresje
4. drażliwość
5. zmniejszenie zainteresowania życiem płciowym
6. zaburzenia koncentracji
7. osłabienie pamięci
8. utrata poczucia własnej wartości
 

Późne objawy menopauzy

A. objawy ze strony tkanki łącznej:
1. sucha i cienka skóra
2. bolesność stawów i kości
3. obniżenie ścian pochwy
 
B. objawy moczowo-płciowe
1. zmniejszona wilgotność pochwy
2. bolesne stosunki
3. częste, bolesne oddawanie moczu
4. nietrzymanie moczu
 

Następstwa wieloletniego braku hormonów

1. wylew krwi do mózgu
2. choroba wieńcowa, zawał
3. osteoporoza
 
Wczesne objawy menopauzy mogą pojawiać się jeszcze w trakcie miesiączkowania. Są to:
 

A. objawy naczynioruchowe

Uderzenia gorąca i nocne poty są najlepiej znanymi objawami menopauzy. Doświadcza ich 3/4 kobiet w okresie menopauzy. Uderzenia gorąca odczuwane są przez kobiety jako nagłe uczucie gorąca rozchodzące się po twarzy, szyi i klatce piersiowej, a czasami nawet po całym ciele. Towarzyszyć mogą im poty oraz dreszcze. Ataki pojawiają się zarówno w dzień, jak i w nocy. Występować mogą z różną częstością, nawet do 20 razy na dzień. Trwają od kilku minut do pół godziTly. Są one odbierane przez kobiety jako bardzo nieprzyjemne, zaburzają rytm pracy i stanowią istotną uciążliwość w kontaktach towarzyskich. Poty nocne zaburzają sen, przez co nasilają uczucie zmęczenia i drażliwość w ciągu dnia. Nasilone objawy tego rodzaju mogą występować latami. Pod wpływem hormonalnej terapii zastępczej dolegliwości te ustępują.
 

B. objawy psychiczne

Wiele problemów emocjonalnych wystepujących u kobiet w wieku średnim jest błędnie kojarzonych z menopauzą. Może to być związane z opuszczaniem domu przez dzieci, niezadowoleniem z socjalnych lub domowych warunków życia, pogorszeniem zdrowia. Jednak nie ma wątpliwości, że zaburzenia hormonalne okresu przekwitania prowadzą również do wielu problemów psychicznych, takich jak: uczucie zmęczenia, lęki i depresje, drażliwość, zaburzenia koncentracji, trudności z zasypianiem.
Większość badań wykazuje, że co najmniej 1/3 kobiet w okresie menopauzy uskarża się na zmniejszenie zainteresowania życiem płciowym. Wiąże się to ze zmianami zachodzącymi w organizmie, wywołanymi niedoborem hormonów. Najlepszą metodą leczenia jest hormonalna terapi.a zastępcza.
 
Późne objawy menopauzy -pojawiają się najczęściej kilka miesięcy po ostatniej miesiączce i stopniowo nasilają się. Są to:
 

A. objawy ze strony tkanki łącznej

Podczas menopauzy, na skutek niedoboru hormonów, skóra staje się cieńsza, bardziej sucha i pomarszczona. Jest to związane z niedoborem kolagenu i powoduje zwiększenie podatności na urazy. Utrata jędrności i zmiana kształtów dotyczy całego ciała. Owłosienie łonowe i pachowe przerzedza się, a na twarzy pojawić się może nadmierne owłosienie. Hormonalna terapia zastępcza hamuje opisane procesy poprzez zatrzymanie kolagenu w tkankach.
 
Wiele kobiet narzeka na dolegliwości bólowe w stawach.
 

B. objawy moczowo-płciowe

Podobnie jak skóra, śluzówka pochwy staje się cienka. Częściej dochodzi do infekcji w drogach moczowy,ch i w pochwie. Wytwarzanie śluzu ulega znacznemu ograniczeniu. Jest to przyczyną bolesnych stosunków płciowych i wpływa na zmniejszenie częstości i komfortu współżycia. Dolegliwości tego rodzaju można częściowo usunąć stosując środki nawilżające pochwę, jednak hormonalna terapia zastępcza jest znacznie skuteczniejsza.
 
Efektem zmniejszania się ilości kolagenu jest też zwiotczenie przepony moczowo-płciowej. Jeżeli nałoży się to na poporodowe lub pooperacyjne zaburzenie funkcji tej grupy mięśni, doprowadza do obniżenia się ścian pochwy, wypadania macicy oraz nietrzymania moczu. Problemy te dotyczą co drugiej kobiety w okresie przekwitania. Fizykoterapia mięśni przepony moczowo-płciowej, wspomagana leczeniem hormonalnym, przynosi pozytywne efekty.
 
 
Następstwa wieloletniego braku hormonów: wylew krwi do mózgu, choroba wieńcowa, zawał, osteoporoza omówione są w dalszej części broszury.
 
7. Jak walczyć z objawami menopauzy?
Podstawowym elementem walki z objawami menopauzy jest leczenie hormonalne (hormonalna terapia zastępcza). Powoduje ono poprawę samopoczucia, usuwa dolegliwości oraz, co najważniejsze, działa ochronnie na naczynia krwionośne, układ krążenia, kości, skórę, mięśnie.
Należy pamiętać, że nawet najlepiej prowadzona terapia hormonalna nie da spodziewanych wyników, jeżeli kobieta nie zacznie aktywnie dbać o siebie, nie zapewni sobie dostatecznej ilości ruchu, wystarczającego wypoczynku, odpowiedniej, zróżnicowanej diety z dużą ilością potraw zawierających wapń (mleko i jego przetwory) i z ograniczeniem słodyczy i soli.
 
8. Czy choroby serca i naczyń są groźne dla kobiet?
W wieku rozrodczym działanie estrogenów chroni przed chorobami serca i naczyń. Przed 45 rokiem życia kobiety rzadko, w porównaniu z mężczyznami w tym samym wieku, cierpią z powodu choroby wieńcowej. W kilka lat po zakończeniu miesiączkowania niedobór estrogenów powoduje znaczny wzrost ryzyka wystąpienia tej choroby. Co czwarta kobieta po 50 roku życia umiera z powodu zawału lub wylewu. Najbardziej zagrożone są kobiety chorujące na cukrzycę lub nadciśnienie, cierpiące na nadwagę. Równie istotnym czynnikiem ryzyka jest występowanie choroby niedokrwiennej serca, zawałów i wylewów u innych członków rodziny.
 
9. Czy leczenie hormonalne może ochronić serce i naczynia krwionośne?
Tak. Terapia hormonalna, podobnie jak naturalne estrogeny, działa ochronnie na naczynia krwionośne i układ krążenia. Pięcioletnia terapia zmniejsza o połowę ryzyko śmierci z powodu chorób układu sercowo-naczyniowego. Ten ochronny efekt ma szczególne znaczenie dla kobiet zagrożonych wystąpieniem tych chorób.
 

III. Osteoporoza

1. Co to jest osteoporoza?
Osteoporoza jest chorobą powstającą w wyniku długotrwałego niedostatku estrogenów. Charakteryzuje się ona zaburzeniem budowy tkanki kostnej oraz zmniejszeniem jej masy. W wyniku tych zmian kości stają się słabe i podatne na złamania. Najczęściej dochodzi do złamań szyjki kości udowej, kręgów kręgosłupa oraz kości promieniowej (okolica nadgarstka). Z powodu złamania szyjki kości udowej 15% chorych traci życie, a znaczna część tych co przeżyją pozostaje inwalidami.
 
2. Jakie zmiany zachodzą w kościach po menopauzie?
Od około 35 roku życia kości stopniowo tracą zawarty w nich wapń. Po menopauzie, w wyniku zmniejszenia stężenia estrogenów, proces ten ulega znacznemu przyśpieszeniu (ok. 2-3% masy kostnej rocznie). Po kilku lub kilkunastu latach, gdy dojdzie do utraty 30-50% masy kostnej, kości stają się tak słabe, że do złamań dojść może przy najmniejszym urazie.
 
3. Kto choruje na osteoporozę?
Istnieją różne przyczyny osteoporozy. Może ona występować w każdym wieku, nawet u dzieci. Z wiekiem częstość jej występowania zwiększa się. Najbardziej zagrożone są kobiety w okresie przekwitania. Co czwarta kobieta w wieku 60 lat i co druga w 70 roku życia choruje na osteoporozę. Zwiększone ryzyko złamań kręgów pojawia się już po pięćdziesiątym roku życia, natomiast kości udowej około 70 roku życia. W tym wieku skuteczność leczenia jest już niewielka. Dlatego należy pamiętać o profilaktycznym podawaniu leków horm nalnych w okresie okołomenopauzalnym.
 
4. Co sprzyja wystąpieniu osteoporozy?
Wśród czynników zwiększających ryzyko zachorowania na osteoporozę wymienia się:
wczesną menopauzę - przed 45 rokiem życia (naturalną lub po usunięciu jajników),
  • drobną budowę ciała,
  • występowanie osteoporozy w rodzinie,
  • brak ruchu,
  • nadużywanie alkoholu,
  • palenie tytoniu,
  • długotrwałe stosowanie sterydów,
  • dietę z niską podażą wapnia,
  • dietę wysokobiałkową,
  • brak dzieci.
5. Jakie są objawy osteoporozy?
Osteoporoza rozwija się powoli, przez wiele lat - początkowo zupełnie bezobjawowo. Kiedy kości stają się słabsze, pojawić się mogą bóle kręgosłupa lub stawów. Jeżeli choroba nadal postępuje, kręgi w obrębie kręgosłupa stają się tak słabe, że zapadają się nawet samoistnie. Obniżanie się wysokości ciała i przygarbienie sylwetki występuje właśnie z tego powodu. Oddychanie jest wówczas utrudnione, a codzienne czynności lub nawet chodzenie i stanie wywoływać mogą ból. Złamania kości prowadzą do długotrwałego leczenia i niejednokrotnie do inwalidztwa.
 
6. Jak zapobiegać osteoporozie?
Profilaktyka osteoporozy odgrywa istotne znaczenie, ponieważ współczesna medycyna nie dysponuje lekami umożliwiającymi całkowitą odbudowę zniszczonych, odwapnionych kości.
 
Podstawowe znaczenie w profilaktyce osteoporozy ma styl życia, sposób odżywiania się oraz unikanie czynników ryzyka. Ćwiczenia fizyczne są dla kości bodźcem do nasilenia procesów odbudowy. Największe znaczenie mają ćwiczenia siłowe. Ale już 20 minutowy marsz 2-3 razy w tygodniu ma istotne znaczenie dla zmniejszenia ryzyka osteoporozy.
 
Leczenie hormonalne stanowi ważny element profilaktyki osteoporozy u kobiet w okresie okołomenopauzalnym. Leczenie hormonalne przez okres 5 lat po ostatniej miesiączce zmniejsza o 50% ryzyko wystąpienia tej choroby.
 
7. Co to jest densytometria?
Jest to badanie gęstości kości. Informuje o stopniu uwapnienia kości. Pozwala rozpoznać nie tylko wczesne postacie osteoporozy, ale również wyłonić osoby zagrożone jej wystąpieniem.
 
8. Kiedy i u kogo należy wykonać badanie densytometryczne kości?
Decyzję podejmuje lekarz na podstawie wywiadu, badania i wyników analiz laboratoryjnych. Wydaje się uzasadnione wykonanie badania u każdej kobiety po 50 roku życia.
 
9. W jaki sposób leczymy osteoporozę?
Istotną rolę w leczeniu osteoporozy odgrywają ćwiczenia fizyczne. W przypadku osób z zaawansowanym procesem chorobowym wykonywane są one w odciążeniu (basen, podwieszki). Leczenie obejmuje również codzienne podawanie preparatów wapnia i witaminy D3. Kobietom z osteoporozą pomenopauzalną włącza się hormonalną terapię zastępczą. Lekiem skutecznie hamującym odwapnienie kości jest kalcytonina łososiowa. Poprawia ona równocześnie zdolności ruchowe oraz działa przeciwbólowo. W osteoporozie stosowane są również bifosfoniany.
 
 
Ryc. 1 Przykładowy schemat stosowania kalcytoniny łososiowej (MIACALCIC firmy Sandoz)
 
 

IV. Hormonalna terapia zastępcza

1. Co to jest hormonalna terapia zastępcza?
Jest to terapia, której zadaniem jest uzupełnienie niedoborów hormonalnych. Polega ona na stosowaniu estrogenów oraz gestagenów (leków podobnych do naturalnego progesteronu) w minimalnych skutecznych dawkach.
 
2. Jakie formy leczenia hormonalnego są stosowane?
W terapii hormonalnej stosowane są różne postacie preparatów: tabletki doustne, plastry i kremy przezskórne, żele, kremy i globulki dopochwowe, implanty podskórne, zastrzyki. Większość leków doustnych, niektóre plastry i zastrzyki zawierają oprócz estrogenu również gestagen, natomiast inne, w których składzie występuje wyłącznie estrogen, wymagają dodatkowo podania gestagenu.
 
3. Jakie są schematy prowadzenia leczenia hormonalnego i u kogo można je zastosować?
  • a. sekwencyjna terapia gestagenowa -stosowana jest u kobiet miesiączkujących z niedoborem progesteronu. Gestageny podawane są w drugiej fazie cyklu. Zapobiega to powstawaniu i powiększaniu się mięśniaków macicy, a także zmian mastopatycznych w piersiach.
 
 
Ryc. 2 Sekwencyjna terapia gestagenowa na przykładzie preparatu PROVERA (firmy Upjohn)
  • b. ciągła terapia estrogenowa - polega na stałym stosowaniu tylko estrogenów (1 x dziennie tabletka lub 2 x w tygodniu plaster)
  • c. sekwencyjna terapia estrogenowa -polega na stosowaniu tylko estrogenów codziennie przez 21 dni; po 7 dniach przerwy powtarzamy ponownie

21-dniowy cykl zażywania leku.

Sposoby b i c mogą być stosowane tylko u kobiet po operacjach usunięcia macicy (poza bardzo nielicznymi wyjątkami)
  • d. sekwencyjna terapia estrogenowa z wstawką gestagenową - przez 21 dni stosujemy estrogeny (1 x dziennie tabletka lub 2 x w tygodniu plaster); na 10-14 ostatnich dni dołączamy gestagen; po 7 dniach przerwy powtarzamy cykl.
 
Ryc. 3 Sekwencyjna terapia estrogenowa z wstawką gestagenową na przykładzie preparatów:
 
a) ESTRADERM (firmy Ciba) i dowolnego gestagenu w postaci tabletki
b) PROVERA (firmy Upjohn) i dowolnego estrogenu w postaci tabletki
  • e. ciągła terapia estrogenowa z wstawką gestagenową - bez przerwy stosujemy estrogeny (1 x dziennie tabletka lub 2 x w tygodniu plaster); na 10-14 dni w miesiącu dodajemy gestagen.
 
Ryc. 4 Ciągła terapia estrogenowa z wstawką gestagenową na przykładzie preparatu ESTRACOMB (firmy Ciba)
 
Dwa ostatnie sposoby (d i e) stosowane są u kobiet jeszcze miesiączkujących i po menopauzie. W czasie terapii kobiety miesiączkują. Krwawienia są najczęściej mniej obfite i mniej bolesne niż wcześniej. W miarę trwania leczenia mogą zaniknąć.
  • f. ciągła terapia estrogenowo-gestagenowa polega na stałym stosowaniu estrogenów i gestagenów. Stosujemy ją u kobiet, które conajmniej 1 roK nie miesiączkowały. Podczas tego rodzaju terapii nie występują krwawienia, lecz u ok. 30% kobiet mogą zdarzać się plamienia.
  • g. terapia tibolonem -syntetycznym preparatem o właściwościach estrogen owych , gestagenowych i androgenowych, stosowanym w sposób ciągły. W trakcie leczenia nie występują krwawienia.
 
Ryc. 5 Terapia tibolonem na przykładzie preparatu LIVIAL (firmy Organon)
  • h. terapia estriolem -kremy i globulki dopochwowe stosowane są zwłaszcza w przypadkach zmian zanikowych błon śluzowych pochwy i cewki moczowej objawiającymi się częstymi infekcjami dróg moczowych, zapeleniami pochwy, upławami, świądem, bolesnymi stosunkami. W przypadku nietrzymania moczu stosowane są jako uzupełnienie leczenia nieoperacyjnego (zabiegi fizykoterapeutyczne: myofeedback, elektrostymulacja) i operacyjnego.
 
Ryc. 6 TTerapia estriolem na przykładzie preparatu OVESTIN (firmy Organon)
 
4. Jakie dawki estrogenów stosujemy?
Najczęściej stosujemy dawki 1, 2 lub 4 mg estradiolu w formie doustnej; 25, 50 lub 100 mikrogramów estradiolu w postaci przezskórnej; 0,3, 0,625 lub 1,25 mg estrogenów skoniugowanych doustnie. Najniższe dawki stosujemy u kobiet jeszcze miesiączkujących, z niewielkim niedoborem hormonalnym oraz u kobiet nie miesiączkujących od wielu lat. Wyższe dawki polecane są u wszystkich pozostałych kobiet, ze względu na pozytywny wpływ na układ sercowo-naczyniowy i kostny.
 
5. Jak często należy zmieniać plasterki z estrogenami?
Dwa razy w tygodniu, to jest co 3-4 dni, np. w poniedziałek i czwartek. Stosowanie jednego plastra przez okres dłuższy niż 4 dni (np. w celach oszczędnościowych) mija się z celem, gdyż ilość wchłanianego hormonu jest wówczas niewystarczająca. Nieprawidłowe dawkowanie leku może być przyczyną nieregularnych krwawień, jest też znacznie mniej efektywne w zakresie uderzeń gorąca, jak i chorób układu sercowo-naczyniowego oraz osteoporozy.
 
6. Co zrobić aby plastry same się nie odklejały?
Należy naklejać je na suchą skórę, to znaczy najwcześniej kilkanaście minut po wyjściu z kąpieli. Nie wolno także natłuszczać skóry pośladków przed naklejeniem plastra. W solarium miejsce z plastrem należy przykryć. Z sauny powinno korzystać się tylko w dniach zmiany plasterka. Zwykła kąpiel nie powoduje jego odklejania się.
 
7. Jaka jest rola gestagenów?
Gestageny działają ochronnie na macicę. Nie dopuszczają do rozwoju mięśniaków i do powstawania rozrostów błony śluzowej macicy. Dzięki nim zmiany mastopatyczne sutków ulegają złagodzeniu.
 
8. Kiedy rozpocząć hormonalną terapię zastępczą?
Najlepiej, gdy tylko pojawią się objawy niedoboru hormonów ------------LINK----------- (patrz tabelka na stronie 12), lub gdy ten niedobór zostaje stwierdzony laboratoryjnie.
 
9. Czy terapię można przerwać?
Tak. Należy jednak pamiętać, że korzystne działanie hormonów na organizm trwa tylko w czasie ich przyjmowania.
 
10. Czy do przerwanej terapii można powrócić?
Tak.
 
11. Jak długo powinno trwać leczenie hormonalne?
Planowana długość stosowania hormonów zależy od tego jakie korzyści chce się uzyskać.
Jeśli zależy nam tylko na zlikwidowaniu objawów wypadowych (uderzeń gorąca, nocnych potów) stosujemy ją około dwóch lat. Po tym okresie terapię można zakończyć. Jeśli dolegliwości powrócą, wznawiamy terapię i kontynuujemy ją przez kolejny rok.
Jeśli kobiecie zależy nie tylko na osiągnięciu poprawy samopoczucia, ale i na wieloletnich korzyściach między innmi w zakresie profilaktyki chorób serca i osteoporozy, to powinna ona mieć podawane leki przez co najmniej 5-10 lat, lub nawet dłużej.
Najdłuższe leczenie stosujemy u kobiet z przedwczesną menopauzą.
 
12. Kiedy należy zakończyć terapię?
Nie ma praktycznie granicy wieku, powyżej której nie stosujemy hormonów. Najczęściej terapię prowadzimy do około 70 roku życia. Staramy się, by trwała co najmniej 10 lat. Przerywamy ją, jeżeli z upływem czasu pojawią się problemy zdrowotne, które są przeciwskazaniem do stosowania leczenia hormonalnego.
 
13. Czy nie powinnam poddać się naturze i z godnością, pokorą przejść przez ten okres bez stosowania leków hormonalnych?
Ten punkt widzenia jest często spotykany, brakuje mu jednak konsekwencji. Skoro chcemy z pokorą poddawać się naturze, to nie myjmy zębów, nie używajmy leków nasennych, nie leczmy nadciśnienia, cukrzycy, grypy.
 
14. U kogo hormonalna terapia zastępcza jest przeciwwskazana?
Przeciwskazaniem do stosowania hormonalnej terapii zastępczej jest: czynny proces nowotworowy (rak piersi, rak endometrium, czerniak złośliwy), ciężka niewydolność wątroby, otoskleroza (choroba laryngologiczna), ciąża lub podejrzenie ciąży, niezdiagnozowane guzy piersi, krwawienia z dróg rodnych międzymiesiączkowe lub po stosunku. W przypadku terapii estriolem stosowanym do pochwy część wyżej wymienionych przeciwskazań może być pominięta.
 
15. Jakie mogą być objawy uboczne leczenia?
Do podstawowych objawów ubocznych zaliczamy: niewielkie obrzęki, napięcie i bolesność piersi, nudności, bóle głowy, skurcze łydek, obfite krwawienia, trądzik, zmiany nastrojów, a przy terapii przezskórnej także podrażnienie skóry. Objawy uboczne występują rzadko, najczęściej są przejściowe. Aby ocenić tolerancję i skuteczność leczenia potrzebny jest okres co najmniej trzech miesięcy leczenia. Cierpliwości! Jeśli jakieś dolegliwości Panią niepokoją, zanim zrezygnuje Pani z leczenia proszę skontaktować się ze swoim lekarzem prowadzącym. Dolegliwości, na które skarżą się pacjentki często nie mają żadnego związku z leczeniem hormonalnym. Jeżeli jednak lekarz uzna, że zgłaszane objawy są niepokojące, podejmie właściwą decyzję dotyczącą zmiany leku lub jego dawki.
Wyżej wymienione problemy nie dotyczą terapii estriolem stosowanym do pochwy. Poza nielicznymi przypadkami uczuleń, nie powoduje ona oojawów ubocznych. Niestety estriol nie wpływa na poprawę samopoczucia, na poziom cholesterolu i metabolizm kostny.
 
16. Jakie niepożądane działania może mieć hormonalna terapia zastępcza?
Przy prawidłowo prowadzonej terapii występuje nieco zwiększone ryzyko pojawienia się kamicy pęcherzyka żółciowego, czasami powiększają się mieśniaki lub uaktywnia endometrioza.
 

V. Piersi

1. Czy kobieta w okresie przekwitania powinna badać sobie piersi?
Tak. Każda kobieta od 20 roku życia powinna sama badać piersi po każdej miesiączce. Po ustaniu miesiączkowania kontrola powinna być przeprowadzana raz w miesiącu. Ponadto raz w roku powinna być przeprowadzona kontrola gruczołów piersiowych przez lekarza.
 
2. Co to jest mammografia?
Jest to badanie rentgenowskie piersi, umożliwiające wczesne wykrycie raka piersi.
 
3. Kiedy należy rozpocząć okresowe badania mammograficzne?
Decyzję o wykonaniu pierwszej mammografii podejmuje lekarz badający piersi (ginekolog lub internista). Kolejne badania należy przeprowadzić zgodnie z zaleceniem lekarza wykonującego badanie mammograficzne.
 
4. Czy hormonalna terapia zastępcza może zwiększyć ryzyko zachorowania na raka piersi?
Większość badań naukowych wskazuje, że leczenie hormonalne nie zwiększa tego ryzyka. Są jednak i takie doniesienia, które sugerują niewielki wzrost zachorowań w przypadku wieloletniego leczenia. Dlatego tak istotne jest regularne badanie piersi.
 
5. Czy łagodne schorzenia piersi są przeciwwskazaniem do leczenia hormonalnego?
Łagodne choroby piersi występują często w związku z zaburzoną gospodarką hormonalną. Z':r1iany mastopatyczne mogą świadczyć o niedoborze progesteronu. Leczenie hormonalne jest w tych przypadkach wskazane.
 
6. Miałam raka piersi. Czy mogę być leczona hormonalnie?
Na to pytanie nie ma jednoznacznej odpowiedzi. Należy indywidualnie rozważyć wskazania do rozpoczęcia leczenia i ewentualne ryzyko ponownego zachorowania. Pomocna może być opinia onkologa.
 
7. Moja mama chorowała na raka piersi. Czy leczenie hormonalne jest dla mnie ryzykowne?
I na to pytanie nie ma jednoznacznej odpowiedzi.. Część prac naukowych wykazała nieznaczny wzrost ryzyka zachorowania na raka sutka w takiej sytuacji, inne z kolei nie potwierdzają tego. Należy indywidualnie rozważyć wskazania do włączenia leczenia. Leczenie powinno być prowadzone za pomocą tabletek doustnych.
 
 

VI. Nowotwory

1. Czy w okresie menopauzy zwiększa się ryzyko zachorqwania na nowotwory złośliwe?
Tak. Częściej występują zachorowania na nowotwory, między innymi macicy, jajników, sutka. Stosowanie hormonalnej terapii zastępczej zmniejsza ryzyko wystąpienia raka macic,>" nie zmniejsza zaś prawdopodobieństwa pojawiania się innych nowotworów.
 
2. Byłam leczona z powodu raka jajnika. Czy mogę stosować hormonalną terapię zastępczą?
Tak. Po konsultacji z onkologiem.
 
3. Jestem po leczeniu raka szyjki macicy. Czy jest to przeciwwskazaniem do stosowania hormonalnej terapii zastępczej?
Nie. Terapia hormonalna nie powoduje wznowy nowotworu. Leczenie raka szyjki macicy, polegające na operacyjnym usunięciu macicy i jajników lub radioterapii, mogącej powodować uszkodzenie jajników zwiększa, zwłaszcza u młodych kobiet, ryzyko wystąpienia chorób serca i osteoporozy. Leczenie hormonalne w takiej sytuacji jest uzasadnione.
 
4. Byłam leczona z powodu raka endometrium. Czy mogę stosować hormonalną terapię zastępczą?
Decyzja o podjęciu leczenia jest bardzo trudna. Wymaga konsultacji z onkologiem. W nielicznych przypadkach jest to możliwe.
 
 

VII. Inne choroby

1. Mam mięśniaki. Czy mogę stosować hormonalną terapię zastępczą?
Mięśniaki macicy są dosyć powszechną chorobą. Przebiega ona najczęściej bezobjawowo. Nie stanowi przeciwwskazania do hormonalnej terapii zastępczej. Konieczna jest okresowa kontrola ultrasonograficzna, aby ocenić wielkość mięśniaków. W niektórych przypadkach, w trakcie leczenia, dojść może do nasilonych krwawień wymagających zmiany leków lub ich dawek. Niekiedy zmuszeni jesteśmy wykonać operację, po której kontynuujemy leczenie hormonalne.
 
2. Chorowałam na endometriozę. Czy jest to przeciwwskazaniem do stosowania hormonalnej terapii zastępczej?
Nie. W większości przypadków leczenie hormonalne nie powoduje nawrotu choroby. U kobiet operowanych z powodu ciężkiej endometriozy decyzja o podjęciu leczenia hormonalnego bywa trudna. Pacjentki wymagają częstszej kontroli i okresowego wykonywania badania ultrasonograficznego.
 
3. Czy choroba wieńcowa, zawał, wylew krwi do mózgu są przeciwwskazaniem do hormonalnej terapii zastępczej?
Nie. Wprost przeciwnie. Estrogeny mają działanie ochronne na naczynia i serce i dlatego zalecane jest leczenie hormonalne przez okres co najmniej 5 lat. Jedynie w trakcie i bezpośrednio po zawale lub wylewie nie stosujemy leczenia hormonalnego. W tych przypadkach moment rozpoczęcia lub wznowienia leczenia ustalamy z kardiologiem.
 
4. Czy w nadciśnieniu tętniczym można przyjmować leki hormonalne?
Tak. U osób z nadciśnieniem należy na początku stosowania leczenia hormonalnego częściej kontrolować ciśnienie, ponieważ może wystąpić konieczność modyfikacji dawkowania stosowanych dotychczas leków obniżających ciśnienie. U kobiet z nadciśnieniem chwiejnym stosowanie hormonalnej terapii zastępczej doprowadzić może nawet do wyleczenia. Zalecaną formą podawania leku jest plaster lub zastrzyk.
 
5. Czy cukrzyca jest przeciwwskazaniem do hormonalnej terapii zastępczej?
Nie, tym bardziej, że u pacjentek chorych na cukrzycę dochodzi często do uszkodzenia naczyń. Estrogeny hamują ten proces. Na początku terapii hormonalnej może być konieczna modyfikacja dawek leków przeciwcukrzycowych.
 
6. Czy żylaki są przeciwwskazaniem do hormonalnej terapii zastępczej?
Nie, ale w trakcie leczenia mogą nasilić się związane z nimi dolegliwości.
 
7. Czy kamica pęcherzyka żółciowego jest przeciwwskazaniem do hormonalnej terapii zastępczej?
Nie. Ewentualnie należy rozważyć rozpoczęcie terapii od form przezskórnych (plaster). Na początku kuracji możemy się liczyć z niewielkim zaostrzeniem dolegliwości.
 
8. Mam usunięty pęcherzyk żółciowy. Czy mogę stosować hormonalną terapię zastępczą?
Tak. Zalecaną postacią leku jest plaster.
 
9. Czy hormonalna terapia zastępcza zwiększa ryzyko powstania kamicy pęcherzyka żółciowego?
Tak, nieznacznie. Jest to statystycznie udokumentowane działanie uboczne leczenia hormonalnego.
 
10. Czy owrzodzenie żołądka i dwunastnicy jest przeciwwskazaniem do hormonalnej terapii zastępczej?
Nie. Ewentualnie należy rozważyć rozpoczęcie terapii od pIastrów.
 
11. Czy choroba zakrzepowo-zatorowa w wywiadzie jest przeciwwskazaniem do hormonalnej terapii zastępczej?
Zależy to od przyczyny wystąpienia choroby. Jeżeli choroba rozwinęła się w związku z długotrwałym unieruchomieniem możemy podjąć leczenie. W innych przypadkach należy przeprowadzić badania pozwalające podjąć właściwą decyzję.
 
12. Czy choroba wątroby jest przeciwwskazaniem do stosowania hormonów?
Łagodne choroby wątroby, nawet z nieco podwyższonymi wynikami prób wątrobowych, a także przebyte choroby wątroby, nie są przeciwwskazaniem do stosowania leków hormonalnych. Wskazane jest stosowanie postaci przezskórnej. Jedynie u kobiet z ciężką niewydolnością wątroby nie stosujemy hormonalnej terapii zastępczej.
 
13. Miewam migreny. Czy mogę stosować hormony?
Zależność pomiędzy działaniem hormonów a migreną nie jest dobrze poznana. Jeżeli migrena pojawiła się w okresie przekwitania, leczenie przynosi poprawę. Natomiast u pacjentek cierpiących z powodu migreny przez cały okres wieku rozrodczego, u których dolegliwości osłabły w okresie menopauzy, leczenie hormonalne przynieść może nasilenie objawów. Nawet w tych przypadkach uzyskać można poprawę zmieniając dawkę lub lek.
 
14. Choruję na otosklerozę (choroba uszu). Czy choroba ta stanowi przeciwwskazanie do stosowania hormonalnej terapii zastępczej?
Wiedza na temat wpływu działania hormonów na przebieg otosklerozy jest niepełna. W przypadku istnienia wskazań do rozpoczęcia hormonalnej terapii zastępczej należy rozważyć tę decyzję wspólnie z laryngologiem.
 
15. Wykryto u mnie wysoki poziom cholesterolu. Czy mogę stosować leki hormonalnej terapii zastępczej?
Tak. Leczenie estrogenami obniża stężenie cholesterolu we krwi. Lepsze wyniki osiąga się stosując tabletki doustne.
 
 

VIII. Antykoncepcja w okresie przekwitania i w trakcie hormonalnej terapii zastępczej

1. Czy kobiety po czterdziestce są płodne?
Generalnie uważa się, że możliwość zajścia w ciążę zmniejsza się z wiekiem. Wynika to nie tylko z rzadziej występujących owulacji, ale i mniejszej aktywności seksualnej. Jednak należy pamiętać, że kobiety w tym wieku są płodne i mogą zajść w ciążę. Zalecane jest stosowanie antykoncepcji przez dwa lata po ostatniej miesiączce u kobiet przed 50 rokiem życia i przez rok po ostatniej miesiączce u kobiet po 50 roku życia. Rodzaj antykoncepcji należy ustalić z lekarzem ginekologiem.
 
2. Dlaczego ważne jest zapobieganie ciąży u kobiet w wieku okołomenopauzalnym?
Niechciana ciąża często jest przyczyną urazu psychicznego, zwłaszcza u kobiet posiadających dorosłe dzieci lub wnuki. Nawet w przypadku ciąży oczekiwanej, u kobiety po 40 roku życia spodziewać się możemy zwiększonego ryzyka powikłań ciąży (nadciśnienie tętnicze, oddzielenie łożyska) oraz wad chromosomalnych płodu.
 
3. Czy powrót miesiączek w wyniku stosowania hormonalnej terapii zastępczej oznacza powrót płodności?
Nie. Występujące krwawienia związane są z działaniem podawanych hormonów na błonę śluzową macicy. Leki nie oddziaływują na czynność hormonalną i owulacyjną jajnika (nie wywołują jajeczkowania). Należy jednak pamiętać, że niezależnie od stosowanych leków, przez dwa lata po ostatniej naturalnej miesiączce kobieta może zajść w ciążę.
 
4. Czy hormonalna terapia zastępcza jest metodą antykoncepcji?
Nie. Naturalne estrogeny stosowane w hormonalnej terapii zastępczej nie mają działania antykoncepcyjnego.
 
5. Jaki środek antykoncepcyjny jest najlepszy dla kobiet po 40 roku życia?
Nie ma jednego idealnego środka antykoncepcyjnego. Sposób zapobiegania ciąży należy ustalić z lekarzem ginekologiem.
 
6. Jakie sposoby antykoncepcji zalecane są u kobiet po 40 roku życia?
  • tabletka antykoncepcyjna -możliwe jest jej stosowanie u zdrowych, niepalących kobiet. U kobiet palących tabletka nie powinna być stosowana dłużej niż do 35 roku życia
  • wewnątrzmaciczna wkładka antykoncepcyjna (spirala)
  • środki plemnikobójcze - kremy, globulki
  • prezerwatywa
  • ubezpłodnienie kobiety i/lub mężczyzny - sposób ten nie jest dozwolony przez polskie prawo
  •  

IX. Inne często zadawane pytania dotyczące hormonalnej terapii zastępczej

1. Czy kobiety, które nie odczuwają wczesnych i póżnych objawów menopauzy są w mniejszym stopniu narażone na następstwa wieloletniego niedoboru hormonów (zawał, wylew, osteoporoza)?
Niestety nie. Również kobiety, które przebyły pierwsze lata menopauzy bez jakichkolwiek dolegliwości obarczone są tym samym ryzykiem, co kobiety z bardzo silnymi objawami menopauzy.
 
2. Czy pod wpływem hormonalnej terapii zastępczej może pojawić się zarost?
Nie. Współczesne leki nie mają takich objawów ubocznych.
 
3. Czy leczenie hormonalne powoduje tycie?
Nie. W okresie przekwitania pojawia się tendencja do tycia. Zanim obwinimy stosowane leki za przyrost ciężaru ciała musimy dokładnie przeanalizować swoją dietę.
 
4. Jakie są zalecenia co do diety w okresie menopauzy?
Stosowana dieta powinna być lekkostrawna, niskokaloryczna, z niezbyt dużą ilością mięsa. W codziennym jadłospisie powinno znaleźć się dużo warzyw i owoców, a także mleko i jego przetwory.
 
5. Czy hormonalna terapia zastępcza jest eliksirem młodości, czy jest lekiem na wszystkie choroby?
Nie. leki stosowane w hormonalnej terapii zastępczej działają tylko na dolegliwości i choroby zależne od niedoboru hormonów: estrogenów i progesteronu. Zapobiegają chorobom serca i osteoporozie, eliminują uderzenia gorąca, przywracają spokojny sen, powodują poprawę nastroju, przywracają radość życia, a także w wyraźny sposób wpływają na wygląd skóry. Można więc powiedzieć, że leczenie hormonalne znacząco zmienia jakość życia kobiet po menopauzie.
 
6. Czy palenie papierosów jest przeciwwskazaniem do hormonalnej terapii zastępczej?
Nie. Jednym ze skutków palenia papierosów jest obniżenie stężenia estrogenów we krwi oraz przyspieszenie rozwoju miażdżycy. Powoduje to zwiększenie ryzyka choroby wieńcowej, zawału i wylewu krwi do mózgu. W przypadku pacjentek mających trudności z rzuceniem nałogu palenia hormonalna terapia zastępcza stanowi istotny element profilaktyki chorób serca i osteoporozy.
 
7. Czy leczenie hormonalne zakłóca ustalony porządek w organiźmie kobiety?
Nie tylko nie zakłóca, ale przywraca zaburzoną równowagę. Normalnym stanem w organiźmie kobiety jest prawidłowe stężenie estrogenów i progesteronu, a nie ich niedobór.
 
 

Uwagi końcowe

  1. Nie wolno stosować leków hormonalnych bez porozumienia z lekarzem. Nawet jeśli w trakcie terapii czuje się Pani dobrze i nie pojawiają się żadne objawy uboczne, konieczna jest okresowa kontrola ginekologiczna.
  2. W razie pojawienia się dolegliwości konieczna jest konsultacja z lekarzem prowadzącym bez przerywania leczenia. Dolegliwości często nie mają związku z terapią, a jeżeli taki związek występuje, to poprzez zmianę leku lub dawki można niekorzystne objawy wyeliminować.
  3. Nie czuje Pani natychmiastowej poprawy? Trochę cierpliwości, na efekty terapii trzeba zaczekać. Dopiero po trzech miesiącach można wstępnie ocenić skuteczność leczenia i wtedy, w razie niezadowalających efektów, zmienić lek lub dawkę.
  4. Fragment raportu Konferencji Uzgodnień Polskiego Towarzystwa Menopauzy i Andropauzy, Warszawa 1994 :

"Udokumentowane wyniki badań wskazują, że u kobiet po menopauzie uzupełnianie niedoborów hormonalnych zmniejsza średnio o 50% prawdopodobieństwo wystąpienia najczęstszych przyczyn niezdolności do pracy, kalectwa i zgonów, takich jak:

  • zawał serca (54% przyczyn wszystkich zgonów)
  • wylew krwi do mózgu (15%)
  • złamania kości -osteoporoza (10%)"